რუსლან ბარამიძე
ისტორიის აკადემიური დოქტორი

ნაშრომში ასახულია ბათუმში არსებული მეჩეთების ისტორია ქალაქის ისტორიის კონტექსტში ოსმალეთის პერიოდიდან მოყოლებული საქართველოსდამოუკიდებლობის პერიოდის ჩათვლით.

ბათუმის მეჩეთების ისტორია ოსმალთა ბატონობის დროიდან იწყება. თავდაპირველად, ვიდრე ბათუმი პატარა დასახლებული პუნქტი იყო [გამბა, 1987: 262], რომელიც ძირითადად წარმოადგენდა ერთგვარ სამხედრო და ნაკლებად სავაჭრო ადგილს, მეჩეთები ქალაქში არ ფუნქციონირებდა. ამგვარი ვითარება იმდროინდელი ბათუმის მცირე მნიშვნელობით უნდა ყოფილიყო განპირობებული. მოგვიანებით, ქალაქის სამხედრო-სტრატეგიული დანიშნულების ზრდასთან ერთად, გაიზარდა ყურადღება მისი განაშენიანების მიმართ, რამაც მეჩეთების მშენებლობაც განაპირობა. ბათუმის როლის ზრდა მოსახლეობის რაოდენობაზეც აისახა. სტატისტიკური ცნობების მიხედვით უკვე 1871-1873 წლებისათვის ქალაქსა და მის შემოგარენში 8324 მოსახლე ცხოვრობდა, რომელთა უმრავლესობა მუსლიმი იყო [Джудич, 1873]. ამას მეჩეთების მშენებლობაც მოჰყვა. ა. ავალიანის აზრით, პირველი, ე.წ. აზიზიეს მეჩეთი ბათუმში 1863 წელს უნდა აგებულიყო ქალაქის განაშენიანების გეგმის ფარგლებში [ავალიანი, 1960: 94-100]. ის სულთან აზიზის დედის, ვალიდე ხანუმის ინიციატივით გაკეთდა ოსმალო სამხედროებიასთვის ნავსადგურის მიდამოებში [Френкель, 1879: 62]. დაახლოებით ამ პერიოდიდან იწყება მეჩეთების ფართო მშენებლობა აჭარაში [ჭიჭინაძე, 1913: 99; ავალიანი, 1960: 94-100], თუმცა, ჩვენი აზრით, ეს პროცესი მცირე მასშტაბით გაცილებით ადრე უნდა დაწყებულიყო.

მეორე მეჩეთი ახმედ-ფაშა ხიმშიაშვილს აუგია ბათუმის ყურეს სიახლოვეს თავის რეზიდენციასთან, რომელიც ახმედიეს მეჩეთის სახელით გახდა ცნობილი [Кальфоглу, 1905: 41]. ეს მეჩეთი ხის იყო [Френкель, 1879: 62] და მალე დაიწვა. მის ადგილზე მალე, 1866 წელს, ორთა-ახმედ ჯამე აშენდა, რომელიც ლაზ ოსტატს მოუხატავს [უზუნაძე, 2001: 100]. ეს მეჩეთი ძირითადად ქართველ მუსლიმებზე იყო გათვლილი. მესამე მეჩეთი 1870-1973 წლებში ყოფილა აგებული ვიღაც მუფთის მიერ და მუფთიეს სახელით იყო ცნობილი [უზუნაძე, 2001: 100]. აღნიშნული სახელები, მეჩეთების მნიშვნელობიდან გამომდინარე, მაშინდელი ბათუმის სამი დასახლებული უბნის სახელწოდების წარმოქმნას დაედო საფუძვლად [სიჭინაძე, 1958: 106]. შესაბამისად, ეს უბნები იყო აზიზიე, ახმედიე და მუფთიე. ეს თავის მხრივ ოსმალეთის პერიოდში მეჩეთის განსაკუთრებული ფუნქციითაც იყო განპირობებული _ ის აჭარული სოფლის (დასახლების) მაცხოვრებელთა დამაკავშირებელ რელიგიურ და სოციალურ ცენტრს წარმოადგენა [Казбек, 1876: 27.; Лисовский, 1887: 79]. თუმცა, ზოგიერთი ავტორის ცნობით, იმდროინდელი მეჩეთებიდან მხოლოდ აზიზიეს მეჩეთი იყო ნორმალურ მდგომარეობაში, დანარჩენი კი მხოლოდ მიშენებული მინარეთებით თუ განსხვავდებოდა სხვა შენობებიდან [Френкель, 1879: 62].

დამოუკიდებელი ფუნქციონირებისათვის მეჩეთებს საკუთარი შემოსავალი სჭირდებოდა. მეჩეთების შემოსავლის ერთ-ერთ ძირითად სახეს ვაყუფები წარმოადგენდნენ, თუმცა ისინი  მხოლოდ აზიზიეს მეჩეთს გააჩნდა [Батумъ…, 1906: 106]. ასევე სხვადასხვა საჭიროებისათვის მოსახლეობა ყოველწლიურად იხდიდა გადასახადს _ ვეზიფეს, რასაც მარხვასა და სადღესასწაულო დღეებში სხვადასხვა შესაწირი ემატებოდა [ახვლედიანი, 1943: 36].

მეჩეთებთან სასულიერო საგანმანათლებლო ქსელიც მუშაობდა. ბათუმის ოლქში 3 მედრესე და 28 მექთებე მოქმდებდა [Джудич, 1873; ახვლედიანი, 1943: 132-135]. ბათუმის მედრესეს უმაღლესი სტატუსი ჰქონდა, სადაც რეგიონის წარჩინებული მოსწავლეები გადიოდნენ სწავლებას, ხოლო საუკეთესოებს აქედან სტამბულში აგზავნიდნენ შეიხ-ულ-ისლამის სკოლაში [Френкель, 1879: 85, 126; ბაქრაძე, 1987: 73]. ბათუმში მოქმედებდა ასევე რუშტიეს ტიპის (საერო ხასიათის ოსმალური სკოლა) სასწავლებელიც [Френкель, 1879: 85, 132-136; `დროება~, 1882, #270]. ახალგაზრდებს სამსახურისგან მოუწყვეტლივ დილის დერსებშიც ასწავლიდნენ [ახვლედიანი, 1943: 131].

1878 წლიდან, როცა ბათუმი რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში გადავიდა, ქალაქის მოსახლეობა თანდათან იზრდება, ამასთანავე, იცვლება მისი ეთნიკური და რელიგიური შემადგენლობა [Отчет…, 1882: 115-116; სიჭინავა, 1958: 115; Батумъ…, 1906: 16, 17, 24]. ამის გამო, აზიზიეს მეჩეთი, რომელიც ძირითადად თურქებისათვის იყო განკუთვნილი, ჩქარა კარგავს ფუნქციას და თავის საკუთრებასაც. დანარჩენი ორიდან, რომლებიც ქართველ მუსლიმებს ემსახურებოდა, მუფთიეს მეჩეთმა, ამ კატეგორიის მოსახლეობის შემცირების გამო, თანდათან დაკარგა ფუნქცია და ქალაქში მხოლოდ ერთი მოქმედი მეჩეთი _ ახმედიე შემორჩა.

რუსეთის იმპერია კავკასიის მაჰმადიანური საზოგადოების ორგანიზაციულ საკითხებს 1872 წლის დებულებით აწესრიგებდა [Положение…, 1872; ბარამიძე, 2008: 38-39]. უნდა ვივარაუდოთ, რომ აჭარაშიც ამ დოკუმენტზე დაყრდნობით ხდებოდა მუსლიმთა სასულიერო მართვა და შესაბამისი საქმისწარმოება [სახოკია, 1950:161-163].

აჭარაში რუსულ მმართველობას ვაყუფების შემცირება ან გაუქმება მოჰყვა, მათ შორის ბათუმის აზიზიეს მეჩეთის ვაყუფებისაც [აცსა, ფ. ი-81, ან.1 ს.1. ფ. 73-87; სსცსა, ფ. 229, ან. 1, ს. 1297, ფ. 2-8; სსცსა, ფ. 12, ან. 10, ს. 2026, ფ. 1-11; ასცა, ფ. ი-7, ან.1, ს. 338. ფ 8-9; ასცა, ფ. ი-6, ან.1, ს.238, ფ. 38; ბარამიძე, 2004: 40-43]. ამ საკითხის მოწესრიგების თხოვნით გარკვეული შუამდგომლობა პეტერბურგში ოსმალეთის ელჩსაც ჰქონდა [ასცა, ფ. ი-6, ან. 1, ს. 238, ფ. 38]. საყურადღებოა, რომ მეჩეთისათვის ჩამორთმეულ ტერიტორიაზე შემდეგ ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების ინიციატივით ბათუმის პირველი ქართული სკოლა აშენდა, სადაც ერთხანს მუსლიმური რელიგიური საგნებიც ისწავლებოდა [ნიორაძე, 1958: 13, 42-43, 83-90].

რუსეთის იმპერიის პერიოდში მოქმედებდა რელიგიური სასწავლებლების ფართო ქსელი [Батумъ…, 1906: 17], რომელშიც თბილისში მოქმედი, როგორც სუნიტებისათვის, ისე შიიტებისათვის განკუთვნილი სპეციალური სასულიერო სასწავლებელიც შედიოდა [ანდრიაშვილი, 1984: 41;  ბაინდურაშვილი, 2008: 50].

XX საუკუნეში დაწყებულ რთულ პოლიტიკურ პროცესებში, ბათუმის მეჩეთს, როგორც სოციალურ ორგანოს, განსაკუთრებული ადგილი ეკავა. 1917 წელს ადგილობრივი მოსახლეობის წარმომადგენლობითი კრების მიერ დაფუძნებული „ქართველ მუსლიმანთა კომიტეტი”-ს სხდომები ერთხანს სწორედ აქ იმართებოდა [მესხია, 1997: 8-9]. მეჩეთს, როგორც ტრიბუნას, ანტიქართული ძალებიც იყენებდნენ [ანდრიაშვილი, 1973; ანდრიაშვილი, 1984].

საქართველოს დამოუკიდებელობის მოკლე პერიოდში იყო „სამუსლიმანო საქართველოს” რელიგიურ-კულტურული უფლებების გათვალისწინების ცდა, რაც 1921 წლის 21 თებერვლის საქართველოს კონსტიტუციაშიც აისახა, თუმცა, მეჩეთების ფუნქციონირებაზე ამას დიდი ზეგავლენა არ მოუხდენია.
1921 წლიდან საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის დაპყრობას მეჩეთების ისტორიაში ახალი ეტაპი მოჰყვა. საბჭოთა კავშირი 1917 წლიდან მუსლიმი მოსახლეობისა და სასულიერო პირების კონტროლის მიზნით ქმნის მუსლიმების საქმეთა კომისარიატს ეროვნული უმცირესობების კომისარიატის ფარგლებში. 1921 წლიდან მსგავსი სტრუქტურა შეიქმნა აჭარაშიც ეროვნულ უმცირესობათა სახალხო კომისარიატის ფარგლებში. მუსლიმთა სექციას ქართველ (მათ შორის ლაზი), თურქ და ქურთ მუსლიმებთან მუშაობა ევალებოდა, რომლებიც ქალაქის მოსახლეობის 50% შეადგენდნენ [აცსა, ფ. პ-1, ან. 1, ს. 38, ფ. 1-2; აცსა, ფ. პ-1, ან. 1, ს. 77, ფ. 1-95; ბარამიძე, 2008: 48-57]. სექცია ძირითადად აწარმოებდა ადმინისტრაციულ, ორგანიზაციულ, ინფორმაციულ, სააგიტაციო-პროპაგანდისტულ და რეპრესიულ საქმიანობას. ამ მიზნით ტარდებოდა შეხვედრები, მიტინგები, ლექციები [აცსა, ფ. პ-1, ან. 1, ს. 77, ფ. 72], იხსნებოდა სამკითხველო სახლები [აცსა, ფ. პ-1, ან. 1, ს. 77, ფ. 73-74] და წარმოებდა მუსლიმების კომუნისტურ პარტიაში გაწევრიანება [აცსა, ფ. პ-1, ან. 1, ს. 77, ფ. 27]. მისი ბეჭდვითი ორგანო თურქულენოვანი გაზეთი `იშთირაქი~ იყო [აცსა, ფ. პ-1, ან. 1, ს. 38, ფ. 1-2]. სექციისა და სხვა სტრუქტურების საქმიანობა გვიჩვენებს, რომ გასაბჭოების პირველ პერიოდში რელიგიური პოლიტიკის კუთხით აჭარაში აქცენტი რელიგიური სისტემების განადგურებაზე იყო აღებული. ახალი ხელისუფლება რელიგიის მიმართ დათმობებს და მუსლიმთა მხარდაჭერას მხოლოდ საწყის ეტაპზე ახდენდა [ბარამიძე, 2008: 46-73]. მთავარი აქცენტი მუსლიმთა ლიდერებისა და რელიგიური ცენტრების განადგურებაზე იყო აღებული. ამ მიზნით უშიშროების სამსახურის მიერ ჩატარებული საანგარიშო კვლევები იძლეოდა არსებული სიტუაციის ამომწურავ ანალიზს, რის შედეგადაც რელიგიურ ლიდერთა აღრიცხვა და მათი კონტროლი ადმინისტრაციულ-ძალადობრივი მეთოდებით შედარებით ადვილად ხორციელდებოდა [ფ. პ-1, ან. 3, ს. 54]. ამას თანდათან პარტმუშაკების თვითნებობა და ადმინისტრაციული მეთოდების აქტიური გამოყენება მოჰყვა [სპა, ფ. 14, ან. 4, ს. 301. ფ. 150, 154, 157]. საყურადღებოა, რომ ამავე პერიოდში მეჩეთებს და იქ შეკრებილ მრევლს ანტისაბჭოური და პროთურქული პროპაგანდისათვისაც იყენებდნენ [ანდრიაშვილი, 1973; ანდრიაშვილი, 1984]. ამ პროცესების შედეგად XX საუკუნის 20-იანი წლების ბოლოს და 30-იან წლების დასაწყისში გაუქმდა სამუფთო, დაიხურა მეჩეთები და მედრესეები [ანდრიაშვილი, 1984: 55], მცირე ხნით დაიხურა ბათუმის მეჩეთიც. ათეისტურ-პროპაგანდისტული კუთხით წარმართული ძირითადი სამუშაოები 1930 წლისათვის დასრულდა. ამის შემდეგ ხელისუფლება, ფაქტობრივად, მიღწეულის შენარჩუნება-დამკვიდრებაზე ზრუნავს. მიუხედავად იმისა, რომ ანტირელიგიური და კონტრრევოლუციური ბრძოლა პრაქტიკულად დასრულებული იყო, საბჭოთა ხელისუფლება მეორე მსოფლიო ომის წინა პერიოდში მუსლიმი მოსახლეობის რეპრესიებსაც არ ერიდება [ნათმელაძე, 1993: 33-34; დუმბაძე, 2002: 26-27; ჯანიაშვილი…]. ამის შემდეგ საბჭოური სისტემა შემოიფარგლებოდა მიღწეული წარმატების კონტროლით, რაც შესაბამის ინსტრუქციებსა და რეკომენდაციებს ეყრდნობოდა [О религии…, 1977: 105-117; Емелианова, 1999: 78, 86]. ინერგებოდა ახალი საბჭოური რიტუალებიც [ბარამიძე, 2008: 57-63].

რელიგიურ სფეროში 1940-იანი წლებიდან დაწყებულმა ერთგვარმა დემოკრატიულობამ ბათუმში, როგორც საპორტო და საკურორტო ქალაქში, მეჩეთის მოქმედების აღდგენა განაპირობა. იგი ამ პერიოდიდან უწყვეტად ფუნქციონირებს. ამავე დროიდან საქართველოს სსრ-ში მინისტრთა საბჭოებთან იქმნება რელიგიურ საქმეთა საბჭოები, რომლებიც რელიგიური ჯგუფების კონროლისა და მართვის მიზნით აწარმოებენ საქმიანობას არსებული კანონმდებლობისა და შესაბამისი დირექტივების ფარგლებში [საბჭოთა…, 1982].
საბჭოთა პერიოდიდან ბათუმში მოქმედებს ორთაჯამის მეჩეთი, რომელიც 1990-იანი წლების შემდეგ ფუნქციურად წარმოადგენს როგორც საკრებულო მეჩეთს, ისე (1995 წლიდან) სამუფთოს ცენტრალურ მეჩეთსაც (თუმცა მას არ აქვს ოფიციალური სტატუსი). მასთან მოქმედებს რელიგიური სასწავლებელი. მეჩეთს ასევე გააჩნია ფართი, რომელსაც აქირავებს.

სამუფთოში დაცული დოკუმენტებით ორთაჯამის მეჩეთი 1866-1935 წლებში უწყვეტად მოქმედებდა. 1935 წლიდან ის დაიკეტა და ძირითადად სამხედრო საწყობად გამოიყენებოდა. 1946 წლიდან ის აღადგინეს [ბარამიძე, 2008: 164]. 1995 წლის შემდეგ გაუკეთდა მინარეთი, ხოლო 2007 წელს ბოლო ძირითადი რემონტი ჩაუტარდა, რომლის დროს მოწესრიგდა მეორე სალოცავი დარბაზი, შესასვლელები, გამოიყო გასაქირავებელი ფართი, სამუფთო ადმინისტრაციის ფართი, სასწავლებლის კლასები, საცხოვრებელი და სამეურნეო ოთახები [ბარამიძე, 2008-2009]. ბათუმის მეჩეთის პერსონალს წარმოადგენენ მუფტი, სამუფთო აპარატი, მეჯლისი და იმამები. რელიგიური სასწავლებელი მოქმედებს პანსიონატის ფორმით, სადაც ბათუმის სხვადასხვა სასწავლებლის მოსწავლეები და სტუდენტები ცხოვრობენ და სწავლობენ [ბარამიძე, 2008: 176-181].

მეჩეთში იმართება როგორც ყოველდღიური, ისე სადღესასწაულო ლოცვები, ქადაგებები, ვედრებები. სადღესასწაულო ლოცვებისათვის მორწმუნეებს მუეძინი მოუხმობს. თავისი სტატუსისა და მნიშვნელობის გამო მეჩეთს ხშირად სტუმრობენ სახელმწიფო მოხელეები, სხვადასხვა ორგანიზაცებისა და კონფესიების წარმომადგენლები, ტურისტები.

ამრიგად, ბათუმში მეჩეთების არსებობასა და ფუნქციონირებაზე ძირითად გავლენას ქალაქის განაშენიანების თავისებურებანი ახდენდა. ოსმალეთის პერიოდში, ქალაქის მნიშვნელობის ზრდასთან ერთად, შენდება მეჩეთები ოსმალო სამხედროებისათვის და ქართველი მუსლიმებისათვის. რუსეთის იმპერიის პერიოდში, ქალაქგანვითარებისა და მოსახლეობის შემადგენლობის ცვალებადობასთან ერთად, ოსმალო სამხედროებისათვის განკუთვნილი მეჩეთი ფუნქციას კარგავს, ხოლო ქართველი მუსლიმების მეჩეთებიდან მხოლოდ ერთი რჩება. საბჭოთა პერიოდში ორთაჯამის მეჩეთი, საბჭოთა პოლიტიკის გავლენით, მცირე ხნით იკეტება, თუმცა, ქალაქის დანიშნულებიდან გამომდინარე, მოგვიანებით ისევ იღება. დამოუკიდებლობის პერიოდიდან ბათუმის მეჩეთი აჭარის სამუფთოს ცენტრი ხდება და მას შესაბამისი ადმინისტრაციული, საფინანსო და საგანმანათლებლო ფუნქციებიც ემატება.

მოხსენება წაკითხულია საერთაშორისო კონფერენციაზე `ბათუმი წარსული და თანამედროვეობა~ 2009 წელი ბათუმი

გამოყენებული წყაროები და ლიტერატურა

1. აჭარის არ ცენტრალური სახელმწიფო არქივი (აცსა), ფონდი პ-1, ანაწერი 1, საქმეები ## 38; 77.
2. აცსა, ფ. პ-1, ან. 3, ს. 54.
3. აცსა, ფ. ი-81, ან. 1 ს. 1.
4. აცსა, ფ. ი-6, ან. 1, ს. 238.
5. აცსა, ფ. ი-7, ან. 1, ს. 338.
6. სპა, ფ. 14, ან. 4, ს. 301.
7. საქართველოს ცენტრალური სახელმწიფო საისტორიო არქივი (სცსსა), ფონდი 12, ანაწერი 10, საქმე 2026.
8. სცსსა, ფ. 229, ან. 1, ს. 1297.
9. ა. ავალიანი, მიწათმფლობელობს ფორმები აჭარაში (თურქეთის ეკონომიკური განვითარება 1878-1907 წლებში), ბათ., 1958.
10. რ.ანდრიაშვილი, ისლამის დოგმატიკა და სოცილური მოძღვრება, თბ., 1984.
11. რ. ანდრიაშვილი, მუსულმანური სამღვდელოების შემგუებლური ტენდენციები საქართველოში, _ რელიგიური გადმონაშთების დაძლევის პროცესი საქართველოში, თბ., 1973.
12. ხ. ახვლედიანი, ნარკვევი აჭარის ისტორიიდან (XVI-XIX საუკუნეები), ბათ., 1943.
13. ხ. ბაინდურაშვილი, ისლამი და მუსლიმები XIX საუკუნის თბილისში (სტაგნაციის პერიოდი), _ ნოდარ შენგელია, 75, თბ., 2008.
14. ი. ბარამიძე, ბათუმის აზიზიეს მეჩეთის სავაყუფო მიწების საკითხისათვის, _ საისტორიო მაცნე (შრომების კრებული), ტ. XIII, ბათ., 2004.
15. რ. ბარამიძე, მეჩეთების აღწერის მასალები დასავლეთ საქართველოში, 2008-2009, საველე დღიურები.
16. რ. ბარამიძე, ისლამი და მუსლიმები აჭარაში (ისტორიულ-ეთნოლოგიური და სოციო-კულტურული ასპექტები), საკვალიფიკაციო ნაშრომი ისტორიის დოქტორის აკადემიური ხარისხის მოსაპოვებლად, ბათ., 2008.
17. დ. ბაქრაძე, არქეოლოგიური მოგზაურობა გურიასა და აჭარაში, ბათ., 1987.
18. ბატონობისაგან განთავისუფლების წინ (XIX საუკუნის 40-70-იანი წლები), ბათ., 1960.
19. ჟ. გამბა, მოგზაურობა ამიერკავკსიაში, თბ., 1987.
20. ს. დუმბაძე, საბჭოთა ხელისუფლების სამარცხვინო ფურცლები, _ საისტორიო მაცნე (შრომების კრებული), ბათ., 2002.
21. `დროება,~ 1882, #270.
22. ე. მესხია, სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს ისტორიიდან, ბათ., 1997.
23. მ. ნათმელაძე, დემოგრაფიული პროცესები საქართველოში XX საუკუნის 40-იან წლებში (თურქებისა და მოსახლეობის სხვა ჯგუფების გასახლებანი საქართველოდან 1941-1945 წლებში), თბ., 1993.
24. გ. ნიორაძე, პირველი ქართული სკოლა ბათუმში, თბ., 1958.
25. საბჭოთა საკანონმდებლო სახელმძღვანელო დოკუმენტებისა რელიგიური კულტების დარგში (სამსახურეობირივ სარგებლობისათვის), თბ., 1982.
26. თ. სახოკია, მოგზაურობანი (გურია, აჭარა, სამურზაყანო, აფხაზეთი), თბ., 1950.
27. ვ. სიჭინაძე, ბათუმის ისტორიიდან (რუსეთთან შეერთება და სოციალურ –Eკონომიკური განვითარება 1878-1907 წლებში), ბათუმი, 1958.
28. რ. უზუნაძე, ნაოსნობა ბათუმის ოლქში (სამხედრო-პოლიტიკური, ეკონომიკური და სოციალური ასპექტები), ბათ., 2001.
29. ზ. ჭიჭინაძე, მუსულმან ქართველობა და მათი სოფლები საქართველოში, ტფ., 1913.
30. ლ.ჯანიაშვილი, სამცხე-ჯავახეთის ეთნოდემოგრაფიული ტრანსფორმაციის ისტორიულ-პოლიტიკური და ეთნოლოგიური ასპექტები XIX საუკუნეში, ჰტტპ://სრიც.იატპ.გე/ლავრენტი
31. ლ. ჯანიაშვილი, სამხრეთ საქართველოდან დეპორტირებული მაჰმადიანი მოსახლეობის რეპატრიაციის საკითხისათვის, ჰტტპ://სრიც.იატპ.გე/ლავრენტი
32. Батумъ и его окрестности, Бат., 1906.
33. Джудич П., Заметки о Батуме, ИКОИРГО, т. 3, №3, Тиф., 1873.
34. Емелианова Н., Мусульмане Кабарды, М., 1999.
35. Казбек Г., Военно-статистический и стратегический очерки Лазистанского сагджака, Тиф., 1876.
36. Кальфоглу И., Древнейшие известия о Батуме, ИКОИРГО, т. XVIII, #1, Тиф., 1905.
37. Лисовский В., Чорохский край (военно-статистический очеркъ), Тиф., 1887.
38. О религии и церкви, – Сборник высказывании классиков марксизма-ленинизма, документов КПСС и советского государства, М., 1977.
39. Отчет консула Пальгрева за лето 1872 г., ИКОИРГО, т. VII, Тиф., 1882.
40. Положение объ управленіи Закавказскаго мусульманскаго духовенства Суннитскаго ученія, от 5-го апрелья 1872 года.
41. Френкель А., Очерки Чурук-Су и Батума, Тиф., 1879.